W zasadzie tytułowe rzeczowniki nie sprawiają nam gramatycznych kłopotów i potrafimy poprawnie zastosować je w tekstach: Dobro, piękno i prawda to podstawowe i uniwersalne ludzkie wartości. Dbamy o dobro naszych dzieci. Uczymy się odróżniania dobra od zła. Walczymy ze złem. Dzielimy się dobrem.
W tych przykładowych zdaniach rzeczowniki dobro i zło stoją w mianowniku, w bierniku i w narzędniku. To niekonfliktowe formy gramatyczne, nie budzące żadnych wątpliwości, może dlatego, że w słownikach są one bogato zilustrowane przykładami z różnorodnych tekstów. Natomiast po macoszemu autorzy haseł traktują pozostałe dwa przypadki: celownik i miejscownik.
Z celownikiem jeszcze sobie radzimy, choć słowniki nam nie pomagają i nie podają przykładów użycia tej formy. Wymyślmy je zatem sami: Poświęciłam życie dobru dzieci. Z całych sił przeciwstawiam się złu. Jednak gramatyczną skałą, o którą rozbijają się najtwardsi, jest miejscownik obu wyrazów. O czym mówimy? O dobru czy o dobrze? O złu czy o źle? I tak źle, i tak niedobrze…
Powiedzmy od razu: w staropolszczyźnie używane były tylko formy zakończone na –e: o dobrze, o źle. Są to regularne formy miejscownika rzeczowników rodzaju nijakiego, których temat kończy się na spółgłoski twarde: b, d, f, ł, m, n, p, r, s, t, w, z, na przykład: niebo – o niebie, stado – o stadzie, krzesło – o krześle, bielmo – o bielmie, okno – o oknie, tempo – o tempie, mięso – o mięsie, złoto – o złocie, ogniwo – o ogniwie, awizo – o awizie. Żeby utwierdzić się w przekonaniu, że rzadka dziś forma miejscownikowa o dobrze jest formą regularną, przytoczmy jeszcze przykłady rzeczowników z tematem zakończonym na –r, tak w wyrazie dobro: biuro, futro, lustro, piętro, pióro, srebro, zero. Nie mamy wątpliwości, że ich miejscownik jest zakończony na –e: o biurze, futrze, lustrze, piętrze, piórze, srebrze, zerze.
Jednak współcześnie wolimy mówić o dobru i o złu, czyli dodawać do tych rzeczowników końcówkę –u, właściwą pozostałym (w dużym uproszczeniu) rzeczownikom rodzaju nijakiego, takim jak: pole – o polu, stoisko – o stoisku, płuco – o płucu. Wybieramy formy o dobru, o złu także dlatego, że postaci dobrze i źle to dziś przede wszystkim przysłówki: Dobrze, że jesteś. Źle się stało, że nie przyjechałeś. Chcemy więc uniknąć nieporozumienia, choć nie obawiamy się go w wypadku miejscownikowej formy żebrze utworzonej od rzeczownika żebro, mimo że też się kojarzy z czasownikiem żebrać. Ale słowo żebro jest używane znacznie rzadziej niż słowo dobro, więc jakoś sobie z tym podwójnym znaczeniem formy żebrze radzimy.
Podsumujmy zatem nasze gramatyczne rozważania. Obie formy: o dobru i o dobrze są poprawne, choć ta druga jest słownikach uznana za rzadszą. Ciekawe, że nie mamy takich dylematów z rzeczownikiem zło, który w miejscowniku przybiera dziś jedynie formę o złu, a i tak bardzo rzadko jej używamy.
Ewa Kołodziejek
