Gdy czasem mówimy, że język żyje, to mamy na myśli głównie „ruch słów”: niektóre wyrazy, ich znaczenia bądź formy gramatyczne wychodzą z użycia, inne zaś – często wbrew naszym oczekiwaniom – zmieniają gramatykę albo sens.
Jednym z takich przeobrażających się wyrazów jest przysłówek onegdaj. Nie można powiedzieć, że jest on słowem przestarzałym, bo wciąż jest obecny w tekstach, notują go słowniki języka polskiego, ma go też we własnym zasobie słownym wiele osób. Można natomiast stwierdzić, że jest to wyraz książkowy, czyli taki, którego używa się raczej w tekście pisanym niż w mowie potocznej. Rzecz jednak w tym, że dzisiejsze onegdaj jest nieco inne niż dawniejsze onegdaj, co nie wszyscy są skłonni zaakceptować.
Onegdaj jest przysłówkiem notowanym we współczesnych słownikach w znaczeniu ‘kiedyś, dawniej’: Onegdaj byli na świecie prawdziwi rycerze. Jednak w słownikach znajdziemy go także w znaczeniu zakwalifikowanym jako przestarzałe, czyli ‘dawniej, przedwczoraj, w dniu o dwie doby poprzedzającym dzień dzisiejszy’: Wczoraj spóźnił się o kwadrans, a onegdaj o pół godziny. Od przysłówka onegdaj można też było utworzyć przymiotnik onegdajszy: Z tkliwością myślał o onegdajszym spotkaniu z ukochaną.
Trzeba przyznać, że to znaczenie jest dziś rzeczywiście rzadkie. W moim języku familijnym – co pamiętam z wczesnej młodości – słowa onegdajszy używało się żartobliwie. Tak określaliśmy niezbyt świeży chleb, kupiony przedwczoraj. Ale przysłówka onegdaj w znaczeniu ‘przedwczoraj’, którego używalibyśmy w żywej rodzinnej mowie, nie pamiętam. Nie znaczy to, oczywiście, że nie mają go w swoim osobistym słowniku inni, choćby pan Jacek, który nie może się pogodzić z zanikaniem pierwotnego znaczenia i prosi mnie o objaśnienie przyczyn tej zmiany.
Jeśli zajrzymy do Słownika etymologicznego języka polskiego autorstwa Andrzeja Bańkowskiego, to zobaczymy, że historia przysłówka onegdaj sięga XV wieku. Wtedy używano formy onegda, a jeszcze wcześniej – onegdy w znaczeniu ‘w on czas, gdy; dawniej niż wczoraj’. Forma onegdy pod wpływem formy wczora ‘wczoraj’ przekształciła się w postać onegda. Wczora i onegda odpowiadały dzisiejszym wczoraj i przedwczoraj.
Z przysłówka onegdy i jego wariantu ongdy etymolodzy wywodzą krótszą formę ongi ‘dawno temu, dawniej niż wczoraj’. Natomiast o używanej dziś formie ongiś Andrzej Bańkowski pisze w swoim słowniku, że to „nowotwór Adama Mickiewicza, który pomieszał w ten sposób dziwne mu u klasyków ongi z romantyczniejszym niegdyś”. I że „szerzy się dopiero w I połowie XX wieku”.
Czy tak jest rzeczywiście? Na to pytanie mogą odpowiedzieć tylko historycy języka badający dawne teksty. Dzisiaj używamy książkowych słów ongiś i onegdaj, ale ten ostatni występuje głównie w uwspółcześnionym znaczeniu ‘kiedyś, dawniej’. I choć jest nam trochę żal, to musimy tę zmianę zaakceptować.
Ewa Kołodziejek
