Reguły łączenia wyrazów w zdaniu nie należą do łatwych, choć to od nich zależy sens wypowiedzi i jej poprawność. Na ogół budujemy zdania intuicyjnie, polegając na własnej kompetencji językowej. Nie trzeba bowiem głębszej wiedzy o gramatyce, by mówić i pisać poprawnie. Wystarczy czytać dobrze napisane teksty i się na nich wzorować.
Zawsze jednak warto mieć w sobie ziarenko wątpliwości, które zmusza do zaglądania do słowników i weryfikowania własnych językowych umiejętności. Jest to szczególnie ważne, gdy reguły są skomplikowane albo zbyt szczegółowe. Tak bywa z zasadami składniowymi, które wskazują, jak poprawnie łączyć wyrazy.
Cechą polszczyzny jest jej fleksyjność, a to znaczy – mówiąc językiem potocznym – że w poprawnej wypowiedzi każdy wyraz powinien przybrać ściśle określoną formę gramatyczną. Trudności sprawiają zwłaszcza czasowniki, ponieważ każdy stawia łączącemu się z nim rzeczownikowi własne wymagania. Mówimy, że czasownik rządzi formą rzeczownika (stąd określenie „związek rządu”).
Na ogół określony rząd jest stałą cechą każdego czasownika. Na przykład czasownik używać rządzi dopełniaczem: używam życia, używam mydła, czasownik lubić rządzi biernikiem: lubię Piotra, lubię chleb, a czasownik przyglądać się wymaga celownika: przyglądam się sobie w lustrze.
Są jednak czasowniki, które w zależności od znaczenia mają różny rząd. Czasownik dostać w znaczeniu ‘otrzymać’ łączy się z biernikiem: dostać prezent, dostać dobry stopień, natomiast w znaczeniu ‘nabawić się czegoś’ rządzi dopełniaczem: dostać grypy, dostać kataru. Czasownik bronić ‘odpierać atak’ żąda dopełniacza: Żołnierze bronili ojczyzny przed najeźdźcą. Rycerze z narażeniem życia bronili króla i królowej. Jeśli jednak bronić znaczy ‘chronić przed kimś, przed czymś, osłaniać, zabezpieczać’, to rządzi biernikiem: Broniła córkę przed złym towarzystwem. W niektórych zdaniach oba znaczenia czasownika bronić mogą się na siebie nałożyć, a wtedy możliwa jest dowolna składnia: Solidne fortyfikacje broniły miasta (albo miasto) przed atakiem z zewnątrz.
Czasownikiem o różnej składni jest też przestrzegać. Jeśli użyty jest w znaczeniu ‘stosować się do czegoś’, musimy połączyć go z rzeczownikiem w dopełniaczu: przestrzegać przepisów, przestrzegać zaleceń, przestrzegać zasad. Jeśli jednak użyjemy go w znaczeniu ‘ostrzegać’, trzeba go łączyć z biernikiem: Przestrzegali ją przed niebezpieczeństwem.
To istotne rozróżnienie, a błędy wynikające z pomylenia tych szczegółowych reguł są przykre, zwłaszcza gdy pojawiają się w ważnych przekazach administracyjnych: „Planując zajęcia dydaktyczne należy w miarę możliwości przestrzegać zasadę, by poszczególnym grupom podporządkować jedną salę dydaktyczną”.
Stosowanie się do odgórnych zaleceń to przestrzeganie zasady bądź zasad, dlatego w tym zdaniu właściwy jest jedynie rząd dopełniaczowy.
Ewa Kołodziejek
